Obertyn, Обертин, אָבערטין – opowieści o życiu miasteczka przed 1956 rokiem
„Te drzewa, które były posadzone jak ja [tam] była[m]… Ich wycięli, posadzili nowe drzewa, pobudowali nowe domy, bo te które były pobite, no to odbudowali nowe. Te stare poprzeinaczali, poprzebudowywali, nie można poznać, naprawdę nie można poznać.”
Fragment wspomnień Genowefy Kruk
Jak opowiedzieć miasto, które w wyniku II wojny światowej tylko na pozór nie uległo zmianie?
Jak opisać „wielką historię” naznaczoną przesiedleniami, obserwując ją z perspektywy jednostkowych pamięci?
Jak pamiętają życie w miasteczku sprzed, w trakcie i po wojnie jego mieszkańcy – Polacy, Ukraińcy, Żydzi oraz jak bardzo zapamiętane obrazy przeszłości różnią się od tego, czego dziś już nie sposób rozpoznać?
Próby odnalezienia odpowiedzi na te i wiele innych pytań prowadzone są niemal od roku w ramach realizowanego w Ośrodku „Pamięć i Przyszłość”, częściowo ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, projektu naukowego, poświęconego niewielkiej miejscowości w dawnym województwie stanisławowskim, w powiecie horodeńskim – Obertynowi (dziś w ukraińskim obwodzie iwanofrankiwskim, w rejonie tłumackim).
Zasadniczym celem projektu jest ukazanie, na podstawie relacji mówionych i spisanych wspomnień, trzech obertyńskich społeczności – Polaków, Ukraińców i Żydów – i ich pamięci na temat wspólnego życia na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej oraz okoliczności opuszczenia na trwałe domu rodzinnego i rozstania ze sobą w trakcie II wojny światowej i okresie powojennym. Umowne cezury chronologiczne projektu wyznaczają lata 1918-1956.
Wieloaspektowa i rozbudowana opowieść o Obertynie – zapamiętanym, doświadczonym, zamieszkiwanym czy – dla wielu – opuszczonym, pozwala ukazać, niczym w soczewce, ogrom społeczno-kulturowych przemian, jakim, w wyniku okołowojennych decyzji politycznych, poddana została zróżnicowana pod względem narodowym, konfesyjnym czy kulturowym, społeczność zamieszkująca Kresy Wschodnie II RP.
Tym samym, szczególnym walorem projektu jest koncentracja na jednostkowych doświadczeniach i wspomnieniach, dla których wspólnym mianownikiem jest właśnie tytułowy Obertyn. To opis miasteczka traktowanego bardziej jako wspólnota mieszkańców, aniżeli struktura urbanistyczna wyznaczona siatką ulic i linią zabudowy, choć i ten aspekt znajduje w projekcie odpowiednie miejsce. Stanowi on jednak raczej komponent krajobrazu kulturowego, swojego rodzaju przestrzenny kontekst czy tło dla składającej się z pojedynczych wspomnień wspólnej opowieści.
Takie założenie badawcze daje szansę konfrontacji różnych obrazów przeszłości – wyznaczenia obszarów wspólnych oraz tych, które do dziś, zwłaszcza w relacjach polsko-ukraińskich, stanowią przestrzeń ostrego konfliktu.
Relacje mówione i spisane wspomnienia Polaków, którzy opuścili na stałe Obertyn w latach 1945-1956 i osiedlili się na terenie Ziem Zachodnich i Północnych powojennej Polski, Ukraińców i Polaków, którzy pozostali w Obertynie po II wojnie światowej i mieszkają tam do dziś oraz Żydów, którzy przeżyli Holocaust i osiedlili się m.in. w Austrii, Izraelu i Polsce, zebrane zostaną w przygotowywanej, przez zespół badaczy z Polski, Ukrainy i Białorusi, polsko-ukraińskiej publikacji naukowej. Istotnym uzupełnieniem tak skonstruowanej narracji będzie część poświęcona inwentaryzacji dziedzictwa kulturowego pozostawionego przez wymienione społeczności. Przez pryzmat losu owego dziedzictwa, działań podjętych w stosunku do niego przez miejscowych aktywistów i lokalny samorząd, przedstawiony zostanie sposób odgórnego konstruowania pamięci przez władze Ukrainy na temat polsko-ukraińsko-żydowskiej przeszłości.
Wydanie monografii wieńczącej realizację projektu planowane jest na połowę roku 2018.